Εισηγητής: Κώστας Αρβανιτάκης
Εκπρόσωπος του Συλλόγου Αλατσατιανών Νομού Ηρακλείου.

Θέμα: Η κοινωνική μέριμνα στην Ελληνική Κοινότητα των Αλατσάτων της Ερυθραίας χερσονήσου Μικράς Ασίας.

Στον «κλειστό» χώρο των Ελληνικών κοινοτήτων της Μικράς Ασίας η κοινωνική μέριμνα κατά τους νεότερους χρόνους ήταν ένα θέμα που απασχολούσε τους ίδιους τους κατοίκους των μικρών χωριών, των κωμοπόλεων, αλλά και των πόλεων, όπως εξελίχτηκαν με την πάροδο του χρόνου και το συνεχή εποικισμό τους με πληθυσμούς από πολλές περιοχές της Ελλάδας, κυρίως Πελοπόννησο, Εύβοια και Ήπειρο. Η τουρκική Διοίκηση ενδιαφερόταν μόνο για την είσπραξη των φόρων και την διατήρηση της τάξης σε αυτές τις περιοχές. Γι αυτό το λόγο οργανώθηκε το αυτοδιοίκητο της κοινότητας και συστάθηκαν σύλλογοι με συγκεκριμένο έργο για τον καθένα χωριστά.

Ο Δήμος των Αλατσάτων άρχισε να λειτουργεί από το 1879 με έξη αιρετά μέλη, και ο Δήμαρχος διοριζόταν από τον τούρκο έπαρχο.  Από το 1900 μέχρι το 1914 όμως και ο Δήμαρχος ήταν Αλατσατιανός.

Τη Δημογεροντία των Αλατσάτων αποτελούσαν τρία μέλη, ένα από κάθε ενορία, με προεδρεύοντα τέταρτο μέλος τον Μητροπολίτη Κρήνης ή με αναπληρωτή του το Αρχιερατικό Επίτροπο. Έργο της ήταν η διαχείριση της κοινοτικής περιουσίας, η επιβολή των τοπικών φόρων για τα σχολεία και την αγροφυλακή που ήταν στην ευθύνη της και η απονομή δικαιοσύνης σε αστικές διαφορές ανάμεσα στους «Ρωμιούς».

Η Σχολική Εφορία, με μέλη εκλεγμένους εκπροσώπους των γονέων των μαθητών από όλα τα σχολεία, είχε αναλάβει το έργο της οικονομικής διαχείρισης και της ομαλής λειτουργίας των σχολείων.

Ο Σύλλογος Αλατσάτων «Η Ερυθραία» ιδρύθηκε το 1884 με σκοπό την «διανοητική ανάπτυξη και ηθική μόρφωση των πολιτών της κοινότητας   και την κατά το δυνατόν υποστήριξη των εκπαιδευτηρίων»

Η «Φιλόπτωχος Αδελφότης Κυριών» ιδρύθηκε το 1900 με βασικό σκοπό την ανακούφιση των πασχόντων και αδυνάμων οικονομικά οικογενειών, κυρίως όμως των γυναικών.

Όλα τα μέλη στις παραπάνω κοινωνικές δομές μέριμνας, εργάζονταν με περίσσιο ζήλο για τη ευόδωση του έργου που η κάθε μια είχε αναλάβει.

Τις πρώτες δεκαετίες από της εγκατάστασης του πληθυσμού, που άρχισε περίπου στο μισά του 18^ου αιώνα, στα Αλάτσατα της Ερυθραίας χερσονήσου την ιατρική περίθαλψη εξασκούσαν εμπειρικοί γιατροί που προσπαθούσαν με βραστάρια από βότανα και ματζούνια ή διάφορες αλοιφές να ανακουφίσουν τους ασθενείς. Περισσότερη πέραση όμως είχαν οι εμπειρικοί ορθοπεδικοί για κατάγματα και διαστρέμματα που είχαν αρκετή εμπειρία στο να αποκαταστήσουν ένα τέτοιο σοβαρό τραύμα. Οι βαριά ασθενείς όμως, έπρεπε να μεταφερθούν στον Τσεσμέ για περίθαλψη.

Μετά όμως από την εμφάνιση, σε τακτά χρονικά διαστήματα, σοβαρών επιδημιών, όπως η πανούκλα και η χολέρα, που αποδεκάτισαν τον πληθυσμό από τον Τσεσμέ μέχρι και τη Σμύρνη, και επιπλέον οι μεγάλοι σεισμοί του 1881 και 1883, ο Δήμος το Αλατσάτων αποφάσισε να οργανώσει ένα Δημοτικό Ιατρείο με γιατρό που προσέλαβε από τη Σμύρνη με ετήσια σύμβαση και αμοιβή 100 με 150 χρυσές τούρκικες λίρες, συν τις αμοιβές των επισκέψεων, για να ανταπεξέλθει στις ανάγκες του πληθυσμού για ιατρική φροντίδα και υγειονομική παρακολούθηση. Ο Δημοτικός γιατρός φρόντιζε επίσης για τον τακτικό εμβολιασμό των μαθητών στα σχολεία, των παιδιών προσχολικής ηλικίας  και των μεγάλων, που γίνονταν με τη σειρά στους τρεις ενοριακούς ναούς της πόλης. Οι ίδιοι αυτοί γιατροί φρόντιζαν και τούρκους ασθενείς στα γύρω από την περιοχή τουρκοχώρια. Το ίδιο έκαναν και οι εμπειρικές Αλατσατιανές μαμές που ξεγεννούσαν τις γυναίκες χωρίς καμιά απολύτως διάκριση.

Η ανάγκη ιατρικής περίθαλψης τα χρόνια εκείνα ώθησε πολλούς νέους να σπουδάσουν την ιατρική επιστήμη και να επιστρέψουν για να εργαστούν στα Αλάτσατα με σύμβαση στο Δήμο ή σαν ελεύθεροι επαγγελματίες. Από κάποια περίοδο όμως και μετά, ήταν τόσοι πολλοί που αρκετοί από αυτούς αναγκάστηκαν να εγκατασταθούν σε άλλες περιοχές ή να φύγουν στο εξωτερικό για εργασία, όπως στην Αίγυπτο και τη Ρωσία.  Πολλοί από τους γιατρούς που εργάστηκαν στα Αλάτσατα ασχολήθηκαν  με τα κοινά και την κοινοτική διαχείριση και βοήθησαν στην πολιτιστική ανάπτυξη της πόλης σαν αιρετά μέλη  συλλόγων και επιτροπών.

Νοσοκομείο δεν υπήρχε στα Αλάτσατα ούτε στην διοικητική έδρα τουΤσεσμέ, έτσι για οποιαδήποτε χειρουργική επέμβαση ή σοβαρή ασθένεια ο ασθενής έπρεπε να μεταφερθεί στη Χίο, τη Σμύρνη ή τα Βουρλά

Ο Δήμος των Αλατσάτων φρόντιζε επίσης  για την καθαριότητα και το φωτισμό της πόλης με «φανοκόρο» που άναβε τα φανάρια  στους δρόμους και τα σταυροδρόμια της. Είχε επίσης και κήρυκα -Τελάλη- για την ενημέρωση των κατοίκων σε διοικητικά θέματα και ειδήσεις που έρχονταν από τον Τσεσμέ και τη Σμύρνη, για τις ανακοινώσεις της Δημογεροντίας, της Δημαρχίας, της Σχολικής Εφορίας, της Εκκλησίας και για θέματα που αφορούσαν τον εμπορικό κόσμο της πόλης και τη διακίνηση των εμπορευμάτων.

Το 1897 η Δημογεροντία, με έρανο μεταξύ των κατοίκων της πόλης, και για πολλούς με προσωπική εργασία, ίδρυσε  νεκροταφείο στην περιοχή του Αϊ Γιάννη, τοποθεσία που όρισαν κατάλληλη  οι γιατροί της κοινότητας.

Υπό τον έλεγχο της Δημογεροντίας η Σχολική Εφορία δεχόταν δωρεές και κληροδοτήματα και είχε αποκτήσει μια σοβαρή περιουσία που την αποτελούσαν σπίτια, χωράφια, αμπέλια και ελαιώνες. Εκτός αυτών οι πόροι των σχολείων ήταν πολλαπλοί με συνεισφορές της εκκλησίας,  μικρό ποσοστό από τα εξαγώγιμα προϊόντα και τα προικοσύμφωνα και το μονοπώλιο του κεριού.

Σύμφωνα με τα στοιχεία που δόθηκαν από τον δάσκαλο Δημήτριο Βράτσο στον Κωνσταντίνο Βλάμο το έτος 1912-13 στα σχολεία των Αλατσάτων φοίτησαν συνολικά 1.570 μαθητές και μαθήτριες. Από αυτούς 660 στη Σχολή Αρρένων, 560 στο Παρθεναγωγείο και 350 στα νηπιαγωγεία, 190 αγόρια και 160 κορίτσια. Δίδαξαν 8 δάσκαλοι και 7 δασκάλες.

Τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης του Κοινοτικού Σχολείου η Δημογεροντία για να προσλάβει ικανούς εκπαιδευτικούς απευθυνόταν στη διεύθυνση της Ευαγγελικής Σχολής  ή σε άλλα ιδρύματα της Σμύρνης, της Χίου, της Σάμου ή της Πόλης για να της συστήσουν δασκάλους.  Αργότερα, με την ίδρυση του Παρθεναγωγείου προσλαμβάνονται και δασκάλες. Με τα χρόνια στο εκπαιδευτικό προσωπικό των σχολείων   συμπληρώθηκε και με Αλατσατιανούς εκπαιδευτικούς που είχαν σπουδάσει σε  ιδρύματα της Σμύρνης, της Σύρου, της Χίου, της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, της Σχολή του Σταυρού στα Ιεροσόλυμα και της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου των Αθηνών.

Ειδικά στο Εξατάξιο  Παρθεναγωγείο Αλατσάτων και υπό τη διεύθυνση της Αλατσατιανής διευθύντριας Ευανθίας-Μπουρίνη-Γκόγκολα, απόφοιτης του Αρσάκειου Διδασκαλίου της Αθήνας, εκτός από τα μαθήματα της Γυμναστικής, της Ωδικής και της Χειροτεχνίας στο εβδομαδιαίο πρόγραμμα, προστέθηκε  ακόμα μια τάξη για τη διδασκαλία Οικιακής Οικονομίας, Υγιεινής, κοπτικής και ραπτικής, χειροτεχνίας και μαγειρικής.

Η Διευθύντρια πίστευε ότι τα κορίτσια έπρεπε να είναι προετοιμασμένα για διαχειριστούν το σπιτικό τους. Αξιοσημείωτο επίσης είναι το ότι, σε εποχές οικονομικής δυσκολίας για τα σχολεία, η Ευανθία Γκόγκολα, πολλές φορές εργαζόταν τις νύχτες φτιάχνοντας διάφορα χειροτεχνήματα ή κεντήματα αξίας, για να βγουν σε λαχειοφόρο αγορά υπέρ του ταμείου της Εφορίας των Σχολείων.

Η ίδρυση της «Φιλόπτωχου Αδελφότητας Κυριών» των Αλατσάτων ήταν και αυτό έργο της Ευανθίας Γκόγκολα με στόχο να βοηθήσει οικονομικά και ηθικά της αδύναμες οικογένειες της πόλης με ιδιαίτερη προσοχή στις άνεργες γυναίκες που προσπαθούσε πάντα να τους εξασφαλίσει μια εργασία. Μοίραζε δωρεάν βιβλία και γραφική ύλη στους άπορους μαθητές και μαθήτριες και οργάνωνε μορφωτικές ομιλίες με θέματα που αφορούσαν καθαρά τον γυναικείο πληθυσμό.

Οι πόροι της Αδελφότητας ήταν από τα εισιτήρια θεατρικών παραστάσεων που παρουσίαζε, από λαχειοφόρες αγορές που οργάνωνε και από το Τσιγαρόχαρτο, που ήταν μάλιστα ένας από τους βασικούς πόρους της. Οι Κυρίες της Αδελφότητας αγόραζαν σε χονδρική τιμή καλής ποιότητας Τσιγαρόχαρτο  από εμπόρους της Σμύρνης και το πουλούσαν στα Αλάτσατα στη λιανική τιμή της αγοράς, έτσι καρπώνονταν τη διαφορά υπέρ του ταμείου τους.

Επίσης προμηθεύονταν  λαθραία από την Ελλάδα λαχεία του «Στόλου» και των «Αρχαιοτήτων της Ελλάδας» και τα πουλούσαν κρυφά μεταξύ των μελών και των γνωστών τους  με ένα ελάχιστο ποσοστό κέρδους για την Αδελφότητα αφού  ήταν για την ενίσχυση του ταμείου της Πατρίδας. Το 1921-22 η Φιλόπτωχος Αδελφότητα είχε επίσης αναλάβει το έρανο υπέρ του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού

Ένα από τα πιο σπουδαία έργα του  πολιτιστικού Συλλόγου Αλατσάτων «Η Ερυθραία» ήταν η ίδρυση, το 1888, νυκτερινών σχολείων για ηλικίες από 10-30 ετών και η χορήγηση βιβλίων και σχολικού υλικού στους μαθητές και μαθήτριες. Για να ενισχύσει μάλιστα, την περιουσιακή δυναμικότητα του ταμείου των σχολείων   προχώρησε στην αγορά σπιτιών και οικοπέδων και σχεδίασε την οικοδόμηση Αρρεναγωγείου και Παρθεναγωγείου, έφτασαν μάλιστα μέχρι τον τότε Υπουργό Εξωτερικών Λ. Δεληγιώργη με την ελπίδα να αποσπάσουν από την Ελληνική Κυβέρνηση μια οικονομική ενίσχυση για αυτόν το  σκοπό. Όμως, δυστυχώς, έφυγαν με ένα πολύ μικρό ποσό έτσι η όλη προσπάθεια δεν ευοδώθηκε.

Ο Σύλλογος οργάνωνε  ομιλίες για τους απλούς ανθρώπους της κοινότητας στην τοπική διάλεκτο σε θέματα της υγιεινής, τις σύγχρονες μεθόδους καλλιέργειας και τις εγκυκλοπαιδικές γνώσεις. Το σοβαρότερο έργο του Συλλόγου ήταν η οργάνωση  Βιβλιοθήκης. Άρχισε έτσι η συλλογή βιβλίων από τους ντόπιους αλλά και τους ξενιτεμένους Αλατσατιανούς και γρήγορα η βιβλιοθήκη εμπλουτίστηκε με 700 τόμους βιβλίων κάθε λογής. Η δράση αυτή του Συλλόγου δεν άρεσε στην τουρκική Διοίκηση και το 1893 ο τούρκος Νομάρχης Σμύρνης διέταξε την διάλυσή του και την κατάσχεση των βιβλίων για έλεγχο και λογοκρισία. Τα βιβλία μεταφέρθηκαν στις φυλακές του Τσεσμέ, κλείστηκαν σε ένα κελί και με τον καιρό χάθηκαν τα περισσότερα.

Σύμφωνα με την απογραφή του 1910 που έγινε από το Δήμο Αλατσάτων η πόλη αριθμούσε 18.960 Ελληνορθόδοξους κατοίκους, 110 Τούρκους, 8 Εβραίους και 12 Αθίγγανους. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι ήταν αντικείμενο φροντίδας από το Δήμο, τη Δημογεροντία και τους Συλλόγους χωρίς καμία διάκριση. Αυτός ήταν και ο λόγος που η πόλη ευημερούσε και οι άνθρωποί της ζούσαν ευτυχισμένοι και πάντα με το τραγούδι στο στόμα.

Βιβλιογραφία:

Κωνστ. Βλάμου: Τα Αλάτσατα της Ιωνικής ή Ερυθραίας

Χερσονήσου, 1946.

Φάνη Κλεάνθη: Αλάτσατα η χαμένη Πατρίδα μου, 1987.

Φωτογραφίες των Αλατσάτων:

Κώστας Αρβανιτάκης (Αλάτσατα 1983 – 1985 )

ΚΕΜΙΠΟ Νέας Ιωνίας

24-11-2013